W ostatnich latach wzrasta liczba koni, u których przyczyną objawów kolkowych jest masywne zapiaszczenie przewodu pokarmowego. Coraz cieplejsze zimy oraz gorąca, sucha wiosna i lato, wpływające na jakość pastwisk sprzyjają rosnącej liczbie przypadków zapiaszczenia. Szacuje się, że w niektórych rejonach Stanów Zjednoczonych „kolki piaskowe” stanowią ok. 30% wszystkich kolek. Ból w obrębie jamy brzusznej to nie jedyny objaw zalegania piasku w końskich jelitach. Mogą wystąpić biegunki prowadzące do spadku masy ciała. Przez dłuższy czas zapiaszczenie może być jednak bezobjawowe.
Dlaczego dochodzi do akumulacji piasku w jelitach?
Gromadzeniu się patologicznej ilości pisaku z obrębie przewodu pokarmowego koni sprzyja karmienie bezpośrednio z ziemi (zwłaszcza piaszczystej), bez żadnego podkładu, który izolowałby źdźbła siana czy trawy od podłoża. Kolejnym czynnikiem ryzyka jest wypasanie koni na zbyt wyeksploatowanych pastwiskach, gdzie zwierzęta zjadają resztki roślin wraz z korzonkami i ziemią. Długotrwałe trzymanie koni na piaszczystych wybiegach bez dostępu do siana także zachęca je do bezpośredniego spożywania piasku. Są także osobniki, które będą jadły ziemię ze względu na niedobór substancji mineralnych w diecie, albo z nudów. Wraz z upływem czasu coraz więcej piaszczystej treści będzie zalegać w jelitach.
Kiedy podejrzewać konia o zapiaszczenie?
Zapiaszczony może być każdy koń, bez względu na wiek, płeć czy rasę. A przypadłość może objawiać się bólami morzyskowymi (od łagodnych do średnio nasilonych), które często mają nawracający charakter. Ból jest wynikiem napięcia krezki jelita w efekcie ciężaru zapiaszczonej okrężnicy wielkiej. Schorzeniu mogą towarzyszyć także inne zaburzenia w obrębie przewodu pokarmowego np. przemieszczenie okrężnicy czy jej skręt. Często dochodzi też do wzdęcia jelit co nasila objawy bólowe.
Akumulacja piasku może być przyczyną biegunek. Duże ilości piasku mechanicznie podrażniają błonę śluzową jelit, co indukuje proces zapalny. Dochodzi do zmniejszenia powierzchni absorpcyjnej jelita, co prowadzi do przewlekłych biegunek oraz spadku masy ciała konia. Często kał jest rzadki, ciemny i może zawierać piasek. Biegunka może poprzedzać wystąpienie objawów bólowych. W przewlekłych przypadkach konie stają się apatyczne, nie mają apetytu, a obrys jamy brzusznej jest powiększony.
Jak zdiagnozować zapiaszczenie?
U pacjentów, którzy mają kolkę spowodowaną piaskiem parametry takie jak tętno, liczba oddechów czy temperatura mogą, ale nie muszą być podwyższone. Także wyniki badań krwi nie dają jednoznacznej odpowiedzi. W badaniu rektalnym przeładowane piaskiem odcinki jelit nie muszą być dostępne w badaniu. Zdarza się, że drobinki piasku pozostają na rękawicy lekarza weterynarii lub są widoczne w kale, ale to także nie jest regułą. Jeśli uda się wyczuć zatkany piaskiem fragment to jest on w badaniu bardzo twardy. W warunkach terenowych często przeprowadzanym testem jest test sedymentacji kału. Najczęściej umieszcza się kał w rękawicy rektalnej, następnie dolewa do niej wody. Całość miesza się i czeka kilka minut. Na dnie rękawicy można zobaczyć ziarenka piasku. Niestety badania dowodzą, że u wielu zapiaszczonych koni to badanie daje wyniki fałszywie ujemne. Ze względu na koszty jego przeprowadzenia oraz krótki czas oczekiwania na rezultat nie należy odstępować od wykonania testu. Wynik pozytywny daje pewne potwierdzenie zapiaszczenia! Literatura podaje także, że podczas osłuchiwania jamy brzusznej w okolicy wyrostka mieczykowatego (przez ok. 4-5 min) u zapiaszczonych koni można usłyszeć jak drobinki piasku pocierają o błonę śluzową jelita podczas jego ruchów perytaltycznych. Dźwięk jest opisywany jako przypomnający ten, który powstaje przy powolnym obracaniu papierowej torebki wypełnionej w połowie piaskiem. Zakłada się, że zapiaszczone jelito musi mieć bezpośredni kontakt ze ścianą jamy brzusznej. Skuteczną metodą diagnostyczną jest badanie radiologiczne. U dorosłego konia należy wykonać 4 nachodzącę na siebie zdjęcia boczne jamy brzusznej. Pozawala to na uwidocznienie zgięcia przeponowego oraz mostkowego okrężnicy, a także części jej pokładów dobrzusznych i dogrzbietowych. Choć ocena zdjęć roentgenowskich jest subiektywna i opiera się na anatomii topograficznej jamy brzusznej, to metoda jest skuteczna z klinicznego punktu widzenia i pozwala na przybliżoną ocenę lokalizacji i objętości zalegającego piasku oraz efektów terapii. Obecność piasku w przewodzie pokarmowym można potwierdzić dzięki badaniu ultrasonograficznemu. Można zauważyć niewielkie cienie akustyczne spowodowane przez ziarenka piasku dotykające błony śluzowej jelita. Przy większej ilości piasku kieszonki okrężnicy mogą być niewidoczne, ze względu na ucisk ciężkiej treści.
Jak leczyć?
Schemat postępowania terapeutycznego zależy od objawów jakie prezentuje pacjent. W przypadku objawów kolkowych należy zastosować leki przeciwbólowe oraz rozkurczające. Przez sondę nosowo – żołądkową podaje się tzw. odpiaszczacz czyli nasiona babki płesznik (Plantago psyllium), siaczan magnezu oraz / lub olej parafinowy.
Psyllium jest dostępne w formie mielonych nasion lub proszku, który stosuje się w dawce 1g/kg m.c 2 x dobę. Nie powinno być stosowane dłużej niż 3 tygodnie (adaptacja mikroflory jelitowej do jego trawienia). Uważa się, że najlepiej penetruje i rozbija zbity piasek. Zaleca się stosowanie psyllium w połączeniu z siarczanem magnezu, który także podaje się w dawce 1g/kg m.c 2 x dobę. Ponieważ jony magnezu są słabo wchłaniane, dzięki reakcji osmotycznej, dochodzi do zwiększenia zawartości wody w kale oraz zwiększenia jego objętości. Można także wykorzystać roztwór dioktylosulfobursztynianu sodu (10-25 mg/kg m.c w 4-8l wody), który ułatwia rozmiękczanie mas piaskowych, zwiększa sekrecję jelit oraz zmienia przepuszczalność śluzówki. Nie wolno przekraczać podanych dawek ze względu na skutki uboczne w postaci biegunki i bólu brzucha.
W przypadku braku efektów terapii zachowawczej, pogarszającego się stanu ogólnego pacjenta lub wystąpienia innych zaburzeń np. skrętu okrężnicy, konieczna jest operacja. Dzięki enterotomii zgięcia miednicznego okrężnicy możliwe jest wypłukanie zalegającego piasku. Specht i Colahan w retrospektywnej publikacji dowodzą, że 54% z operowanych zapiaszczonych koni cierpi z powodu piasku zalegającego w różnych częściach jelit. W 18 z 48 przypadków, piasek zalegał w prawym dogrzbietowym pokładzie okrężnicy, w 14 z 48 w zgięciu miednicznym, w okrężnicy poprzecznej zaś w 12 z 48, a tylko w 2 przypadkach w lewym dogrzbietowym pokładzie okrężnicy. Rok później Ragle i współautorzy podsumowują 40 przypadków zapiaszczenia, które były operowane. Ponad połowa (26/40) miała zalegający piasek w prawym dogrzbietowym pokładzie okrężnicy wielkiej. Prawdopodobnie to w tym odcinku przewodu pokarmowego najczęściej dochodzi do akumulacji piaszczystej treści.
Rokowanie w przypadku zapiaszczonych koni jest dobre. Przeżywalność szacuje się na ok. 70 %
Jak zapobiegać?
Najlepszą prewencją zapiaszczenia jest unikanie sytuacji, w których może dochodzić do długotrwałego przyjmowania z pokarmem piasku / ziemi. Należy kontrolować stopień eksploatacji pastwisk. Jeśli dokarmiamy konie bezpośrednio z ziemi, dobrze jest podłożyć np. gumę pod zadawane siano czy trawę, tak aby zwierzęta nie wybierały źdźbeł z piaszczystego podłoża. Można stosować nisko zaczepione siatki. Zaleca się też profilaktyczne stosowanie preparatów odpiaszczających ( 1g/kg m.c 2 x dobę przez tydzień ) co 4 – 12 miesięcy w zależności od stopnia narażenia. Warto pamiętać, że K.E. Niinisto i współautorzy z Uniwersytetu w Helsinkach przeprowadzili badania, dowodzące skuteczności terapii łączonej psyllium i siarczanu magnezu. Po 4 dniach stosowania psyllium (1g/kg m.c 2x dobę) oraz siarczanu magnezu (1g/kg m.c 2 x dobę) u 75% koni oczyszczono jelita z zalegającego piasku. W przypadku pozostałych ilość piasku zredukowano o połowę!